ფრანგი მოგზაურის ჟიულ-შარლ ტეიულის ცნობები ყულევისა და ხორგას შესახებ

ფრანგი მოგზაურისა და ექიმი ჟიულ-შარლ ტეიული (1802-1869) თხზულებაშიმეტად საინტერესო ცნობებია მოცემული რედუტ-ყალეს (ყულევი) შესახებმოგზაური სოფელ ხორგას მაგალითზე აღწერს მეგრელების ყოფა-ცხოვრებასსაკვებსსაქმიანობასსამოსსშეიარაღებასმათ მეტად პრიმიტიულ ცხოვრების წესსამ რეგიონის ბუნებრივ სიმდიდრეს –ტყესფრანგი ექიმი ობიეტქურად აღნიშნავსრომ ამ სანაპიროს მოსახლეობის ცხოვრების შესაფასებლად საჭირო იყო ევროპელების უზრუნველყოფილი ცხოვრებიდან აბსტრაგირება და იდენტიფიცირება მათ დუხჭირ სოციალურ მდგომარეობასთანაღნიშნავს რომ ადრე ამ სანაპიროს მთელ გაყოლებაზეგანსაკუთრებით კი ფოთშიმიმდინარობდა იყო ორივე სქესის ადამიანებით ვაჭრობარაც რუსების იქ დამკვიდრების შემდეგ შეწყვეტილი იყო.

ყულევი და ხორგა
მალე რიონის სწრაფ დინებას გადავეკვეთეთ და ვიდრე ღამე ჩამოწვებოდა, პატარა მდინარე ხობის შესართავში შევედით, სადაც ერთბაშად გადაგვყლაპა რედუტ-ყალეს საშინელი კარანტინის პუნქტის მყრალმა და ღია ხახამ. ამგვარად, გრძელი თოთხმეტი დღის განმავლობაში მოწყენილი და ციებიანი პლაჟის პატარა ნაგლეჯზე ვეგდე. ზღვის ლურჯი თუ შავი ჰორიზონტის, უძრავი პლაჟისა და მუდამ მუქი მწვანე ტყესაკაფის გარდა, სხვა ნაკლებად სასიამოვნო არჩევანი დაცვის მუდამ მთვრალი ჯარისკაცების ან ღარიბი ბერძენი მეზღვაურების, სომხებისა და თურქების ყურება იყო, რომლებიც ჩემთან ერთად იზიარებდნენ ამ შერისხვას. საჭირო იყო სანიტარული რეჟიმის მოწესრიგება და გარკვეული ეფექტურობის მიღწევა შავი ჭირის ინფექციის შეტანის წინააღმდეგ: მომსვლელები თუ გამსვლელები, შესამოწმებელი თუ შემოწმებული და ორი კვირის განმავლობაში მოსული ყველა მოგზაური უყურადღებოდ ირეოდა ერთმნაეთში; სინამდვილეში, სხვაგვარად ვერც იქნებოდა. მაგრამ ეს კარანტინი უფრო პოლიტიკური ბარიერია, თავისუფალ დროს უცხოელებს უთვალთვალებენ, სანამ მათ მიმართ გადაწყვეტილებას მიიღებენ. გავიგე ერთი ინგლისელის ამბავი, რომელმაც კარანტინიდან ჩუმად გასასვლელად რამდენიმე რუბლი გადაიხადა, მოსალოდნელზე უფრო ადრე ჩავიდა ტიფლისში და თავისი სარეკომენდაციო წერილებით პოლიციის ერთ-ერთ უმაღლეს პირს წარუდგამან კიგაოცებულმა უცხოელის ამ სიმარდით და უკმაყოფილომ ამ შეხვედრით, მაშინვე ბრძნა მისიროგორც საეჭვო პირისქვეყნიდან გაძევებაეს უშენი ადგილი კენჭებთან შერეული მოძრავი ქვიშა იყოამ ნიადაგის თვისების წყალობით შესაძლებელი იყო ვიწრო ფართობზე სეირნობარაც ადვილად მღლიდაამ ასპარეზს გარს გამხმარი ტოტების დაბალი ცხაური ერტყაკარანტინში მყოფთა მეთვალყურეობას შიგნით და გარეთ ჯოხებით შეიარაღებული პოლიციის რამდენიმე გუშაგი ასრულებდათოფით და ხიშტებით დარაჯობის პატივი არ დაგვდესამ შეურაცხყოფისთვის აღარაფერი იყო დასამატებელიკარანტინისთვის უფრო სანდო რეჟიმს ვერც მოიფიქრებდი: აქ არ არის ისეთი მაღალი კედლებირომელსაც ჩვენი ლაზარეთის ამბოხებულებიშეუშინდებიან და არც მალტის პორტში აღმართული ისეთი საშინელი სახრჩობელებირაც ყველაზე შეუპოვარ დეზერტირებსაც კი დააფრთხობს. კარანტინის სადგომი შესანიშნავი მორით კარკასულად აწყობილი ერთმანეთისგან დაცილებული ხუთი ბარაკისგან შედგებოდაკარანტინში მყოფთათვის მხოლოდ ორი ბარაკი იყო გამოყოფილირომლებიც ადრე მოსულებს ჰქონდათ დაკავებულისხვა ორი შიდა დაცვის ნაწილისთვის იყო განსაზღვრულიმეხუთე – სანიტარული პუნქტისთვისმრავალი ახალმოსული დროებით ნაპირზე გამწკრივებულ ნავებშივე რჩებოდაჩემი ტყვეობის პირველი დღეებიც ასე უნდა გამეტარებინა და მთელი ჩემი თავშესაფარი კაიკის ერთი მხრიდან მეორეზე გადაგდებული ცხენის ძუის შავი გადასაფარებელი იყორომელიც სამგლოვიარო ქსოვილგადაფარებულ კუბოს ჰგავდაბოლოს გამოვედი ამ დასასაფლევებელი ყუთიდანსადაც ჩაჭედილი ვიყავი და კარანტინის ერთ-ერთ ქოხში შევსახლდიჩემს ახალ საცხოვრებელს ორ მეზღვაურთან და ახალგაზრდა მერცხლების ოთხ წყვილთან ერთად ვიყოფდი და ამ სწორედ ლამაზი ფრინველების მადლობელი ვარამგვარ საპატიმროში ჩემი გულის ცემას კიდევ რომ ვგრძნობდღეს აქერთმანეთზე მიდგმულ ჩემ სამგზავრო სკივრებზემტვერში და ღარიბული სამზარეულოს კვამლში დავწვებისწორედ აქ და ახლა გამომყავს ეს სტრიქონებიამოვისუნთქე კარანტინის დასრულების გამო და გულის გადასაყოლებლად რჩევას ჩემ წიგნებშიმოგონებებსა და მომავალში ვეძებ. ამასობაში ცოტა გავერთე მოულოდნელად გამოჩენილი საზოგადოებით – ცხაურს მიღმა საუბრით ორ ევროპელთანრომლებიც შემთხვევას სავაჭრო საქმეების გამო მოეყვანა რედუტ-ყალეშიერთი-ნი S-ახალგაზრდა ფრანგი იყო და კარგად იცოდა რუსულიმან, როგორც არაოფიციალურმა თარჯიმანმაგარკვეული სამსახური გამიწია საბაჟოს უფროსთან; მეორე ინგლისელი იყოკოსმოპოლიტი გემოვნებით და ვითარებით. – ხშირად შემიმჩნევია, რომ ფრანგებს მსოფლიოში მიმდინარე უსაშინელესი ამბების მხიარულად მოყოლა შეუძლიათჩვენი ზღვის იქითა მეზობლები კიროგორც წესიხშირად ყველაფერს უკუღმა აკეთებენმაგრამ დიდი ბრიტანეთიდან წამოყოლილი მთელი ღვარძლი მას ხანგრძლივი მოგზაურობის განმავლობაში დაეხარჯა. – რაც ნაკლები იყო სასაცილო ამბავიმას უფრო მეტად ეცინებოდასამივე დაახლოებით ერთნაირ მდგომარეობაში ვიყავით საიმისოდრომ გიჟურად არ გვემხიარულა და ერთად ყოფნის დროს ამ მდგომარეობის გასახალისებლად ერთმანეთს აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ახალ ამბებს ვუყვებოდით. კითხვებმარომლებსაც ერთმანეთს ვაძლევდითძალიან გამაკვირვაერთი მხრივ იმ ამბავმა გამაოცარომ ევროპაში ასე ცუდად ვიყავით ინფორმირებული აზიაში მიმდინარე ამბების შესახებმეორე მხრივ კი თითქმის არაფერი არ ვიცოდით აქაურ პროვინციებში მიმდინარე დიდი ამბების შესახებჩვენი საუბრის თემა ზოგჯერ ჩერქეზებთან რუსების ამჟამინდელი ომი იყომაგრამ ეს მოვლენები ყოველთვის კარგად არ იყო ცნობილითუმცა ამ ომის ერთ-ერთი ასპარეზიაფხაზეთიჩვენგან ძალიან ახლოს იყომხოლოდ ის გავიგერომ სიმამაცე არც მეალყეებს აკლდათ და არც ალყაში მოქცეულებსორივე მხარეს ბევრი მოკლული იყომაგრამ გადამწყვეტი შედეგის გარეშე.ჩვენი კარანტინში ყოფნის დროს სისხლი დაიღვარა მთიელებსა და გურიის მილიციას შორისრომლებსაც ადგილობრივი თავადები და კეთილშობილები მეთაურობდნენმთიელებმა დროებით დაკარგეს ტერიტორიის მცირე ნაწილიმაგრამ რუსეთის ჯარს გამარჯვება უფრო ძვირად დაუჯდა, ვიდრე მათ მტრებს დამარცხებაამას გარდაეს არის დაპირისპირების ჩვეულებრივი შედეგი, რაც ორი მხარის ძალების განსხვავებით აიხსნებასავარაუდოარომ მებრძოლთა არათანაბარი რაოდენობისა და იმ არასაკმარისი რესურსების გათვალისწინებითრაც მთებშიაასე ხანგრძლივი და დამღუპველი შეჯახებები რუსეთის წარმატებით და უკანასკნელი ჩერქეზის განადგურებით დასრულდებაუეჭველიაკავკასიის ამ ამაყი ხალხის
ჰეროიზმი სხვა ბედის ღირსი უნდა ყოფილიყოთავიანთი სიმამაცე მათ საკუთარი ეროვნებისა და ქონების დასაცავად რომ გამოეყენებინათისინი აღტაცებისა და სიბრალულის ღირსები იქნებოდნენმაგრამ ჩვენ ვერ დავივიწყებთროგორი თავხედობით ესხმოდნენ მიწათმოქმედების ოჯახებს და საშინელი ბარბაროსობით როგორ სიღარიბეში აგდებდნენ ამ ხეობების მოსახლეობასნუ დავბრმავდებით მათი შეუპოვარი წინააღმდეგობით და ყაჩაღების რამდენიმე ტომის მიხედვით ნუ შევქმნით მათგან გმირ ხალხსჩემთვისრომელმაც მოვიარე ოქროს საწმისის მდიდარი მხარეები და გადავკვეთე კავკასიონის ველური მთებისამართლიანობა და მოვალეობა მოითხოვს გამოვტყდერომ ამ ამბიციური გეგმის წინ წაწევის თვალსაზრისით რუსებს აქვთ ბედნიერება დაიცვან ცივილიზაცია და კაცობრიობადაეეს ხშირად მოხდესდაემათი დაპყრობების ამბიცია ჩვენი ლამაზი სოფლების ნაცვლად ბარბაროსული აღმოსავლეთისკენ წარიმართოს და მათი ასე ქებული დაჟინებულობა მომთაბარეების დასამოჩილებლად და ცენტრალური აზიის უდაბნოების გარდასაქმნელად წარიმართოს! კარანტინის დირექტორი ერთი ლოთიუღირსი და უსინდისო კაცი იყომე გაფრთხილებული ვიყავი და ჭოჭმანის გარეშე შევთავაზე თავისი სინდისის შესაფერისი ფასიჩემი შეთავაზება ბედნიერად დასრულდა და კარანტინის კარის გახსნას ველოდებოდი, როდესაც დირექტორსა და საჯარისო ნაწილების მეთაურს შორის გაუგებრობის გამო წარმოშობილმა სირთულემორივე აიძულარომ თავიანთ ქმედებებში მეტი სიფრთხილე გამოეჩინათკარანტინის დირექტორი ერთი ლოთიუღირსი და უსინდისო კაცი იყომე გაფრთხილებული ვიყავი და ჭოჭმანის გარეშე შევთავაზე თავისი სინდისის შესაფერისი ფასიჩემი შეთავაზება ბედნიერად დასრულდა და კარანტინის კარის გახსნას ველოდებოდი, როდესაც დირექტორსა და საჯარისო ნაწილების მეთაურს შორის გაუგებრობის გამო წარმოშობილმა სირთულემორივე აიძულარომ თავიანთ ქმედებებში მეტი სიფრთხილე გამოეჩინათ.
კარანტინის მთავარი პირების გვერდით ტრიალებს ერთი გაიძვერარომელიც თურქებს თარჯიმნად ემსახურება და მწერლის მოვალეობასაც ასრულებსთავისი საქმიანობის მიხედვით მას მხოლოდ მჯღაბნელს თუ ვუწოდებარ არის ისეთი ხერხირომელსაც ეს გაიძვერა არ მოიგონებს – კარანტინის ფარგლებში შემოტანილ საქონელს თავის მოგებისთვის იყენებსზოგს ეპირფერებაზოგს აშინებსვიღაცას ტყუილ დაპირებას აძლევსსხვას ნაღდი ფულის სანაცვლოდ თავის სასაცილო მფარველობაში არწმუნებსპირველ შემხვედრს პატიოსან კაცად აჩვენებს თავს და გარკვეული გასამრჯელოს ფასად თავისი უფროსის სახელითაც კი ვაჭრობს. კარანტინის მოსამსახურეთა სიის დასასრულებლადუნდა ვახსენო ისვისაც ხალხი მიჰყავს კარანტინშიეს არის არამზადარომელიც როგორც მოესურვება ისე სძალავს ფულს საცოდავ მეზღვაურებსეს მაწანწალარომელმაც არ იცის რა არის ერთგულებახოლო თურქეთში სინანულის გარეშე მიატოვა ცოლ-შვილიმხოლოდ იმას ელოდებარომ ახალი დოყლაპიები შეაცდინოსკარანტინის ამ აღწერიდან კარგად ჩანსრომ რედუტ-ყალეს მორალური ასპექტი მის ფიზიკურ მდგომარეობაზე უკეთესი არ არისბოლოსჩემი განთავისუფლების დღეს მზემ დილიდან გამოანათაიძულებული ვიყავი ნება მიმეცარომ ჩემი სამგზავრო სკივრებიდან სამოსი ორთქლში გასატარებლად წაეღოთამ კრიტიკულ მომენტშისიშიშვლის დასაფარადჩვეულებადაა ქცეული ჯარისკაცის ნაცრისფერ ფარაჯაში გახვევარომელიც კარანტინში შესვლისას ერთიდან მეორეზე გადადისმე კი მზეზე ვარჩიე განწმენდის ეფექტის დალოდებარათა სიტყვის სრული მნიშვნელობით მესარგებლა ამ შესანიშნავი ახალი ვითარებითსადაც სრულიად მოკლებული ვიყავი ყოველგვარ სიკეთეს და სიტუაციის სრული ცოდნით გამერკვია ცნობილი შეკითხვა ამქვეყნიური ამაოების შესახებშედეგი კი ის იყორომ დაბრუნებული ტანსაცმლის აღება ვიჩქარეშემდეგ ლაზარეთის დირექტორმა და მისმა მწერალმა ჩემი ბარგის დათვალიერება მოისურვესრადგან ზუსტად არ ვიცოდირა ზომამდე ჰქონდათ კონტროლისა და ცენზურის უფლებადავთანხმდიმაგრამ ძლივს დავაღწიე თავი მათ ძარცვასა და ინსინუაციებს ჩემი პირადი რამდენიმე პატარა ნივთის გამოროგორიცაა ჯაყვა, სავარცხლები და ყოველივე ისრაც მათ თავისთვის მოეწონათყველა უსიამოვნებამ ჩაიარა და უკანმოუხედავად გავიქეციერთ ნავს მივუახლოვდი, რომელიც მდინარე ხობს ზევით უნდა აჰყოლოდა და აქედან მეოთხედ ლიეზედაბა რედუტ-ყალეშისაბაჟოს შენობასთან ჩამოვედიაქ ჩემთვის მოულოდნელი სერიოზული გართულებადაიწყორის მოგვარებაში დიდი დახმარება -ნმა S- გამიწიაბევრი კამათისა და განმარტების შემდეგმხოლოდ ჩემ ბარგში შერეული წიგნები ჩამომართვეს და თავიდან მათი რუსეთშიცენზურის კომიტეტში გაგზავნით დამემუქრნენმაგრამ შემდეგ დამიბრუნესჩემი სკივრები შეკრესდალუქეს და ნებაყოფლობით მოვაწერე ხელირომ ტიფლისში ჩასვლისთანავექალაქის დიდ საბაჟოზეეს ლუქები ხელუხლებელი იქნებოდა. გონივრულად მივიჩნიერომ ჩემი ბარგის არც ერთ ნივთს არ მოვცილებოდიდავთანხმდი დალუქვის ხარჯების გადახდას და რამდენიმე დღის განმავლობაში იმ გაჭირვებისა  დაშეზღუდვის ატანასაცრასაც ეს თვითიზოლაცია განმაცდევინებდაჩემს მიმართ სიფრთხილის ეს ზომები მებაჟეებისთვის საკმარისი არ აღმოჩნდაისიც უნდა განმეცხადებინარომ ჩემი წიგნები არ იყო პოლიტიკური ხასიათისეს განცხადება ორ ეგზემპლარად უნდა დამეწერარაც ტიფლისსა და სანკტ-პეტერბურგში გაიგზავნებოდა და ჩემს პასპორტშიც აღინიშნებოდა. ამ პატარა დეტალებს იმის საჩვენებლად ვუსვამ ხაზსრომ დიდი სისასტიკით და მოხერხებულად რუსებს დემოკრატიული იდეების დევნა უფრო შეუძლიათვიდრე შავი ჭირისამას შემდეგრაც ბევრი დრო დავუთმე ამ მომაბეზრებელ ამბებსვირების გამრეკის მოძებნას ვეცადერომელიც ტიფლისში ჩამიყვანდაერთი ასეთი კაცი მომიყვანეს და მას მეორე დღეს გამგზავრებაზე მოველაპარაკეცხრამეტი ვერცხლის რუბლის საფასურად მან სამი ცხენი მომიყვანაორი კაცი ქვეითად გაუძღვებოდა ცხენებსისინი ჩემი გამყოლებიც იქნებოდნენ და მომემსახურებოდნენ კიდეცდაბა რედუტ-ყალე აშენებულია ხობის მარცხენა ნაპირზეიქსადაც მდინარე დიდი ძალით მიედინებახშირად გადმოდის ნაპირებიდან და შლამიან წყალს მეზობელ ჭაობებს ჰფენსდაბა შედგება ხის სახლების რამდენიმე თითქმის სწორი რიგისგანნოტიო ნიადაგისგან დასაცავად ყოველი სახლი რამდენიმე ფუტის სიმაღლის ბოძებზეა შემდგარი. სახლებს შორის მათი ერთმანეთისაგან გამომყოფი სივრცეარაც რეკომენდირებული წინდახედულებაა ხანძრის შემთხვევაში და რაც ყველგან უნდა იყოს დაცულისადაც სამშენებლო მასალა საწვავიაამას გარდახანძრის შემთხვევაშირადგან ქუჩები ფართოა, მსუბუქი ხის სახლები კი პატარაშესაძლებელია მათი გადატანა და დაწვას თავიდან ასაცილებლად ისინი მაშინვე სწრაფად გადააქვთ რკინის კაუჭებითხოლო თუ შესაძლებელიასახლებს ქუჩის შუა ნაწილში თავისივე საყრდენებით აცურებენროგორც წესისახლები დაბალი და ერთსართულიანიაანუ სახლებს მხოლოდ rez-de chaussée6 აქვს. ტყეებში ძლიერი მცენარეულობააარის ისეთი მონაკვეთებიცსადაც არასოდეს არავის არ დაუდგამს ფეხი და რომელშიც ნაჯახისა და ცეცხლის გარეშე ვერ შეაღწევთუთა იქ თავისით ხარობოს და სხვა ხეებსაც აჭარბებსგულდაწყვეტილი ვუყურებდი ტყის ყოველწლიური ფოთოლცვენის დროს დაკარგულ მის ძვირფას ფოთლებსმისივე ნაყოფით დაფარულ უკვე ასე მდიდარ და გამოუსადეგარ ნიადაგს და იმასთუ როგორ შთანთქავდნენ თუთას ღორების მრავალრიცხოვანი კოლტებიეს ცხოველები პატარა და უსიამოვნო შესახედია. – სამეგრელოს მაცხოვრებლები ამბობენრომ ეს არ არის ძალიან ცხელი მხარე, ხშირად წვიმს და ქარიც ხმელეთის შიგნით უფრო ხშირად უბერავსვიდრე ზღვაზეამ პროვინციის ფიზიკური აგებულება და ჰავა ციებას იწვევსამ თვალსაზრისითუკვე დიდი ხანია რაც კოლხეთი მედიცინის მისანმა გახადა ცნობილი7. ადრე ამ სამეფოს სახელწოდება მოიცავდა სამეგრელოსა და გურიის მთელ დაბლობს8, რომელზეც რიონი და მისი შენაკადები მიედინებაის წარმოქმნილია ამავე მდინარის ნატანითრომელიც თავისი პირველქმნილების გასაფართოვებლად დღესაც მოქმედებს ასე ქებული ხალხის ქვეყანაში ჩასულსყველაფერზე მეტად ცისფერი თვალებისსწორი და გრძელი წაბლისფერი თმისა და ჯანმრთელი სახეების დანახვა გამიკვირდაძირითადად ასეთია გურულების სახის ნაკვთებირომლებიც მეზობელი ბორცვებიდან აქ საქმეების გამო ჩამოდიანამ კაცების ქუდები პროვანსალელი გლეხებისას მაგონებსმაგრამ ბევრად უფრო პატარაძალიან პატარაც კი არის იმისთვისრომ ნაციონალურ სამკაულად მიიჩნიოეს უფრო სამოსის აუცილებელი დამატებაამეგრელებსქართველებს და კავკასიის სხვა ხალხებს თავისი გემოვნების შესაფერისი ფერის მრგვალი ქუდი აქვთრომელსაც კიდეზე კრაველის ბეწვი დაჰყვებაერთნიც და მეორენიც ატარებენ მეტ-ნაკლებად მდიდრულად მოსირმულ მოკლე სერთუკსგულმკერდის ორივე მხარეს ნახევარი დუჟინი პატრონითამ მხარეში მცხოვრებ სომხებს ახურავთ სპარსელებისთვის დამახასიათებელი კრაველის წვეტიანი ქუდიწელში ქამრით შემოჭერილიმუქი ფერის დრაფის მუხლამდე გრძელსახელოებიანი სერთუკიადგილობრივების სამოსი არის განიერი შარვალიწინდის ნაცვლად ფეხებზე შემოხვეული აქვთ ტილოს ან დრაფის ზოლებიხოლო ფეხსაცმელ ტყავის ნაჭერი ცვლის, რომელიც ფარავს ტერფს და თოკებით მაგრდებამხოლოდ ამის მიხედვით შეიძლება მიხვდერამდენადაა ჩამორჩენილი აქ ყველაზე უფრო მარტივი საჭირო ხელობახოლო ისეთიც კიროგორიც ხარაზიასოფლებში მხოლოდ ახლა ჩნდება. სხვა აღმოსავლელების მსგავსადკავკასიის მოსახლეობის ჩვეულებაა იყოს მუდამ შეიარაღებულირაც იმას მოწმობსრომ საომარი მდგომარეობა მათთვის ჩვეულებრივი ამბავიამათი სრული აღჭურვილობაა ხანჯლი – ფართო და ორპირიანი ჯაყვის მაგვარი იარაღირაც საკმაოდ ჰგავს ჩვენი მენაღმე ჯარისკაცის იარაღსაგრეთვე კაჟიანი თოფი და ზოგჯერ პისტოლეტიც.
რედუტ-ყალეში რამდენიმე თავზე დოლბანდმოხვეული თურქი დასახლდააქ იონიის კუნძულებიდან10 მოსულ ბერძნებსაც ნახავერთსაც და მეორესაც ცუდი ვაჭრობა აქვს: ბაზარი დიდიამაგრამ მოწყენილი და ცუდად მომარაგებული მეგრელი ქალების განთქმული სილამაზის ამბავი უფლებას იძლევარომ მათ მიმართ მომთხოვნიც იყოამ დაბაში ქალები დღისით საერთოდ არ ჩანანის ერთადერთივინც ვნახე, არ იყო ლამაზი და ამან მაფიქრებინარომ მეგრელი ქალების სილამაზე იშვიათი და საეჭვოა, მაგრამ თავს შევიკავებ მათი განსჯისგან.
ძველადამ სანაპიროს მთელ გაყოლებაზეგანსაკუთრებით კი ფოთშირომელიც რიონზე მდებარეობსდიდი ვაჭრობა იყო ორივე სქესის მონებითმეგრელებიქართველები და კავკასიის სხვა ხალხები თავიანთი ოჯახის წევრებით ვაჭრობდნენგასაყიდად თავიანთი ქალიშვილები ან დები მიჰყავდათამ ვაჭრობაში აღებული ფულით უკან დაბრუნებული მამაკაცები ბედნიერები იყვნენ იმაზე ფიქრითრომ ამ საცოდავ ობლებს საშუალება ეძლეოდათ გამხდარიყვნენ რჩეულები ძლიერთა ამა ქვეყნისარომლებიც მათ კარგად გამოკვებავდნენ და ძვირფას სამოსს ჩააცმევდნენნაცვლად განუწყვეტლივ მიმდინარე ომების გამო მთელი ცხოვრების განმავლობაში ტყეებში თავის შეფარებისა. ეს არის მეტად მდაბალი გრძნობარომელიც თავისი თვისტომის გაყიდვას შთააგონებს და მოწმობს ზნეობრივი აღზრდის არქონასსამართლიანად რომ შევაფასოთ მეგრელების საქციელისაჭირო იქნება ჩვენი უზრუნველყოფილი ცხოვრებიდან აბსტრაგირება და იდენტიფიცირება იმ დუხჭირ სოციალურ მდგომარეობასთანრაც უფრო ხალხის ასოციალურობას ჰგავს და ჯამში ინდივიდუალურ არსებობას იწვევს. რაც შეეხებათ მეგრელ და ქართველ კაცებსრომლებსაც ადრე მონებად ჰყიდნენ ბაზრებში და ძირითადად ახალწვეულებად მიჰყავდათ ეგვიპტის მამლუქთა რაზმებშიმათი და მათი ლამაზი თვისტომების გაყიდვა ახლა იშვიათია და ისჯება მას შემდეგრაც რუსებმა სამხედრო ძალით დაიკავეს შავი ზღვისა და არაქსის პირები. რედუტ-ყალეში დუქნის მსგავსიც კი არაფერი არ არისმიუხედავად ამისაფიცარნაგზე მაინც იყო კაფესადაც ღამის გატარება მოვახერხეპატრონმა იზრუნა და საჭმელიც მომცა; მაგრამ ეს ყურადღებიანი კაცირომლის შესანიშნავი ბერძნული ყურს სიამოვნებდასაჭმლის მომზადების თვალსაზრისით ამაზრზენი მომწამვლელი და უმოწყალო ქურდი აღმოჩნდა. მისი პატარაცუდი ოთახიუგემური კერძები და ღამის გათევა 15 ფრანკი დამიჯდაამ მეფური ხარჯის გამო კამათისა და მისი გადახდის შემდეგგზას გავუდექ.

ავტორის შესახებჟიულ-შარლ ტეიული (1802-1869) – ფრანგი ექიმის სრული მარშრუტისაფრანგეთიკონსტანტინოპოლიტრაპიზონიბათუმირედუტ-ყალესოფელი ხორგა (სამეგრელოხობის მუნიციპალიტეტი), ქუთაისიგორითბილისი, ბაქოდერბენდიასტრახანიმაკარიევი (ნიჟნი ნოვგოროდი), მოზდოკივლადიკავკაზი, ყაზბეგიკობიკაიშაურში ანანურიდუშეთიწიწამურითბილისიაღსტაფანახჭევანი, ერევანითავრიზითეირანიისფაჰანიქერმანშაჰიარზრუმიტრაპიზონი, კონსტანტინოპოლიევროპა.
თხზულებაში არ არის აღნიშნული მოგზაურობის წლებიზოგიერთი ცნობა მიანიშნებსრომ ექიმმა ტეიულმა საქართველოში ევგენი გოლოვინის მმართველობის დროსსავარაუდოდ 1837-1841 წლებშიიმოგზაურა.
წყაროფრანგი ავტორების ცნობები მე-19 საუკუნის საქართველოს შესახებ. (მოამზადა ირინე ნაჭყებიამ)